European Civic Forum (ECF), europejska organizacja zajmująca się wspieraniem dobrych warunków dla rozwoju działań społecznych, po raz drugi wydała raport na temat tego, jak wygląda sytuacja organizacji w krajach Unii Europejskiej i Bałkanów Zachodnich. O zeszłorocznym raporcie możecie przeczytać na naszej stronie, w tekście Raport o stanie społeczeństwa obywatelskiego w 2022 roku.

Czego dowiecie się z raportu?

Raport to fotografia wydarzeń, które miały miejsce w mijającym roku w krajach członkowskich Unii Europejskiej. ECF gromadzi informacje w kilku obszarach. 

• Po pierwsze patrzy na to, jak wygląda kultura polityczna w danym kraju, jak postrzegana jest rola społeczeństwa obywatelskiego i na ile szanuje się zaangażowanie społeczne. 
• Po drugie patrzy się na prawo regulujące wolność zrzeszania się, pokojowych zgromadzeń i wolność słowa, w tym prawo do informacji. 
• Po trzecie analizowana jest ochrona osób działających aktywnie przed atakami fizycznymi i werbalnymi oraz pozwami sądowymi za prowadzone działania (SLAPP).
• Po czwarte patrzy się, w jakim stopniu istniejące prawo i rozwiązania wspierają stabilność finansową działań społecznych. 
• Po piąte ocenie podlega jakość dialogu pomiędzy społeczeństwem obywatelskim a władzą oraz otwartość tej ostatniej na zaangażowanie obywatelskie.
• Po szóste patrzy się na odporność społeczeństwa na wyzwania demokracji, praw człowieka i praw podstawowych.

Raport wydawany jest w maju, ale wkład organizacji z krajów członkowskich powstaje na początku roku i wiele faktów w nim zawartych trafia do Komisji Europejskiej, która w styczniu zbiera informacje o stanie praworządności w krajach UE. 

Dane w raporcie pochodzą z opracowań organizacji z krajów członkowskich. W przypadku Polski jest to Ogólnopolska Federacja Organizacji Pozarządowych i Instytut Spraw Publicznych. Oprócz tego brane są pod uwagę ustalenia raportów krajowych i tematycznych platformy Civic Space Watch, dane z Agencji Praw Podstawowych i Monitora CIVICUS, a także informacje z wywiadów przeprowadzonych wywiadów lub analiza danych zastanych. 

Co o Polsce?

Raport jest bardzo obszerny, z konieczności zatem skupimy się na tym, co zostało wskazane jako najważniejsze trendy. Przy tej okazji warto przypomnieć, że opis dotyczy 2023 roku. Po zmianach politycznych w Polsce niektóre zjawiska — zwłaszcza kwestia wolności zgromadzeń — nie są już tak nabrzmiałe.

Wróćmy jednak do 2023 roku. Negatywnie wybija się nie tylko ograniczana w praktyce wolność zgromadzeń, ale także kwestie związane z wolnością słowa — chodzi o działania Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji i nakładane przez nią kary oraz o brak niezależności mediów publicznych od polityków.

Również aktualna pozostawała (i pozostaje) sprawa granicy polsko-białoruskiej i wypychanie osób poszukujących ochrony na stronę białoruską. A także kryminalizacja działań na rzecz pomocy uchodźcom. Działania na rzecz nasilenia ksenofobii i niechęci wobec uchodźców — których ukoronowaniem było godzące w prawa człowieka referendum — też zostały odnotowane.

Jako ważny problem wskazane zostały sprawy sądowe wymierzone w aktywistów LGBTQI+, dziennikarzy i osoby angażujące się w życie publiczne. Czyli słynne SLAPPy, przeciwdziałaniem którym zajmujemy się w Sieci Obywatelskiej Watchdog Polska.

Z pozytywów odnotowane zostało zaangażowanie społeczeństwa obywatelskiego w ochronę uczciwości wyborów, edukację obywatelską i działania profrekwencyjne. Przy tej okazji przypominamy o tym, że Sieć Obywatelska Watchdog Polska i Stowarzyszenie 61 koordynują działania koalicji Zaczyn i że przygotowaliśmy raport dotyczący tego, jak społeczeństwo obywatelskie budowało swoją siłę od 2016 roku, zatytułowany Od atomów do zorganizowanego społeczeństwa obywatelskiego na rzecz praworządności.

A co o prawie do informacji?

W raporcie jest mowa o tym, że ustawa o dostępie do informacji publicznej nie uległa żadnym zmianom w 2023 r., chociaż organizacje społeczne, obywatele i dziennikarze stale podnoszą jej coraz mniejszą użyteczność. 

Istniejące prawo jest wykorzystywane do opóźniania odpowiedzi na wnioski o udzielenie informacji, sprawy sądowe ciągną się w nieskończoność, żadna instytucja publiczna nie jest wyznaczona do monitorowania sytuacji. 

Sieć Obywatelska Watchdog Polska pod koniec 2023 roku przygotowała Raport o stanie jawności w Polsce, który podsumowuje sytuację na przestrzeni lat. Jak wskazuje, jednym z rozwiązań może być udostępnianie informacji online, tzw. proaktywne udostępnianie informacji, które jest szybkie i tanie (w dłuższej perspektywie). Procesy z tym związane idą jednak powoli, np. data wejścia w życie centralnego rejestru umów, który mógłby pokazać, jak wyglądają finanse podmiotów sektora publicznego, jest stale przekładane. Obecna data wejścia w życie takiego rejestru to rok 2026.

Do końca 2023 roku trwały prace w Ministerstwie Finansów nad przygotowaniem wstępnej koncepcji rejestru umów jednostek sektora finansów publicznych. Wstępne założenia nowej koncepcji ograniczały zakres umów dostępnych w rejestrze. Rozwiązania, do których dążą polskie organizacje, są już znane w wielu krajach UE, takich jak Czechy, Słowacja, Bułgaria, Węgry i Hiszpania. Przypominamy nasz live na ten temat.

Kolejnym tematem, który badała Sieć Obywatelska Watchdog Polska, była kwestia jawności posiedzeń organów pochodzących z powszechnych wyborów.  Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, ustawa o dostępie do informacji publicznej oraz regulaminy Sejmu i Senatu gwarantują każdemu możliwość wstępu na posiedzenia organów Sejmu, Senatu, sesje rad gmin, powiatów i sejmików województw.

W czasie pandemii realizacja tego prawa była bardzo ograniczona ze względu na zdalny tryb obrad. Problem ten dotyczył zwłaszcza posiedzeń rad gmin, powiatów i sejmików województw. Gminy radziły sobie z tymi wyzwaniami na różne sposoby, zwłaszcza wiosną i latem 2020 r. Przejście na platformę zdalną okazało się procesem nierównym, generującym konflikty i sprzeczne interpretacje prawa. Co więcej, jeszcze w 2023 r., kiedy stan pandemii wciąż formalnie obowiązywał, ale życie publiczne wróciło do normy, 13 procent wylosowanej reprezentatywnej próby gmin zorganizowało takie sesje. Skutkowało to utrzymującymi się trudnościami dla społeczeństwa obywatelskiego w dostępie do obrad tych rad. Raport Sieci Obywatelskiej Watchdog Polska dostępny jest tutaj: Zdalnie czy realnie, czyli jak obradują rady gminy – raport z monitoringu.

Rekomendacje dla Polski

Wśród rekomendacji dla Polski, znalazły się kwestie, o których wspominamy w tym tekście. Są to:

• Pilna reforma ustawy o dostępie do informacji w celu zapewnienia skutecznego i przejrzystego dostępu do informacji. 
• Uchwalenie przepisów anty-SLAPP w celu ochrony mediów i społeczeństwa obywatelskiego oraz zakończenie wszystkich spraw SLAPP przeciwko obrońcom praw osób LGBTQI+.
• Dokonanie oceny ustawy regulującej wolność pokojowych zgromadzeń w celu zapewnienia jej zgodności z międzynarodowymi standardami praw człowieka i wyeliminowanie przepisów, które uprzywilejowują niektóre zgromadzenia.
• Natychmiastowe wstrzymanie wszelkich represji i przemocy, powstrzymanie się od kryminalizacji osób, które niosą pomoc humanitarną na granicy polsko-białoruskiej oraz i wycofanie wszelkich zarzutów przeciwko nim.
• Natychmiastowe wycofanie wszystkich zarzutów wobec obrończyń praw człowieka, które są obecnie ścigane pod różnymi zarzutami, w tym za rolę w protestach dotyczących aborcji.

Link do raportu CIVIC SPACE REPORT 2024